Mudiad y Siartwyr

Ar ddiwedd y 1830au, dim ond tua un ym mhob pum dyn oedd â’r hawl i bleidleisio yng Nghymru a Lloegr. O’r rhain, roedd y rhan fwyaf yn ddynion cyfoethog neu ddosbarth canol oedd yn berchen ar dir.

Roedd y Siartwyr yn grŵp o bobl a oedd yn teimlo’n gryf nad oedd hyn yn deg i’r 82 y cant arall o ddynion. Aethon nhw ati i geisio newid y drefn wleidyddol.

Nod y Siartwyr oedd ennill hawliau a dylanwad gwleidyddol i’r dosbarthiadau gweithiol.

Daeth enw’r ‘Siartwyr’ o Siarter y Bobl 1838. Dogfen oedd hon yn rhestru chwe phwynt allweddol yr oedd y Siartwyr yn credu oedd yn angenrheidiol er mwyn cyflwyno system etholiadol deg ym Mhrydain.

• Rhoi’r bleidlais i bob dyn 21 oed a hŷn.
• Sicrhau bod maint etholaethau yn gyfartal er mwyn helpu i sicrhau bod gwerth pleidleisiau ar draws ardaloedd yn deg.
• Rhoi cyflog i Aelodau Seneddol fel bod gweithwyr, ac nid dim ond tirfeddianwyr a phobl cyfoethog, hefyd yn gallu sefyll mewn etholiad.
• Sicrhau bod dim cymwysterau eiddo ar gyfer Aelodau Seneddol fel y gallai etholwyr ethol dyn o'u dewis, a all fod yn ddyn cyfoethog neu’n ddyn tlawd.
• Cynnal pleidlais gudd. Ar y pryd, roedd pleidleisio'n weithred gyhoeddus ac roedd llyfrau pleidleisio yn cael eu hargraffu a oedd yn cofnodi pleidlais pobl. Roedd hyn yn atal rhai rhag pleidleisio fel roedden nhw’n dymuno. Collodd rhai eu cartrefi am bleidleisio yn erbyn eu landlordiaid.
• Cynnal etholiadau seneddol blynyddol. Ar y pryd, dim ond unwaith bob saith mlynedd roedd angen cynnal etholiad cyffredinol.

Roedd y Siartwyr yn bennaf yn fudiad a oedd yn ceisio cyflawni eu nodau trwy gyflwyno deisebau torfol i’r Senedd.

Ym mis Mehefin 1839, cafodd deiseb â 1.3 miliwn o lofnodion ei chyflwyno i’r Tŷ Cyffredin, ond gwrthododd yr Aelodau Seneddol i gwrdd â’r deisebwyr. Achosodd hyn aflonyddwch a gafodd ei atal yn gyflym gan yr awdurdodau.

Cafodd ail ddeiseb ei chyflwyno ym mis Mai 1842, wedi’i harwyddo gan dros dair miliwn o bobl, ond unwaith eto fe’i gwrthodwyd. Arweiniodd hyn at fwy o aflonyddwch ac arestiadau.

Roedd rhai yn credu y byddai angen defnyddio arfau er mwyn cyflawni nodau’r mudiad.

Dechreuodd Siartiaeth yng Nghymru yng Nghaerfyrddin dan ddylanwad Hugh Williams, cyfreithiwr a diwygiwr radical. Roedd David Rees yn Llanelli, Morgan Williams ym Merthyr a John Frost yn Sir Fynwy hefyd chwarae rhan amlwg.

Roedd y gefnogaeth fwyaf brwd i’r mudiad yn ardaloedd diwydiannol Cymru.

Er bod y Chwyldro Diwydiannol wedi dod â chyfleoedd gwaith i bobl mewn ardaloedd fel Merthyr, gwnaeth hefyd arwain at broblemau, gan gynnwys:

• amodau byw afiach
• gorboblogi
• epidemigau fel colera o ganlyniad i ddiffyg dŵr glân
• amodau gwaith peryglus

Heb bleidlais, ni allai’r gweithwyr fynegi eu cwynion am eu hamgylchiadau a datrys y problemau cymdeithasol eraill oedd yn eu hwynebu o ddydd i ddydd.

Un o weithredoedd mwyaf enwog y Siartwyr oedd Gwrthryfel Casnewydd. Dyma oedd y gwrthryfel arfog mawr olaf yng Nghymru, lle cafodd grym corfforol a difrifol ei ddefnyddio fwyaf yn hanes musiad y Siartwyr.

Ar 4 Tachwedd 1839, arweiniodd John Frost, Zephaniah Williams a William Jones orymdaith o rhwng 3,000 a 5,000 o ddynion yn ôl amcangyfrifon, i Gasnewydd er mwyn ceisio rhyddhau Siartwyr a oedd wedi eu carcharu yng Ngwesty’r Westgate yn y dref.

Daeth dilynwyr Frost o’r Coed Duon, dilynwyr Williams o Lynebwy a chriw Jones o Bontypŵl. Erbyn i’r dynion yma gwrdd yng Nghasnewydd ac uno, mae rhai yn dweud bod 10,000 o gefnogwyr ganddyn nhw i gyd.

Gorymdeithiodd y Siartwyr i lawr Stow Hill yng nghanol y dref tuag at westy’r Westgate, cyn galw ar y fyddin i ryddhau’r dynion a oedd wedi eu carcharu.

Arweiniodd hyn at frwydr ffyrnig a gwaedlyd gyda’r ddwy ochr yn saethu at ei gilydd. Llwyddodd y milwyr i amddiffyn y gwesty, er gwaetha’r holl bobl a oedd yn eu herbyn, ac ar ôl hanner awr o ymladd, roedd hyd at 22 o’r Siartwyr wedi’u lladd a tua 50 wedi eu hanafu.

Yn dilyn hyn, fe arestiwyd tua 200 o’r Siartwyr.

Cafodd yr arweinwyr, John Frost, Zephaniah Williams a Williams Jones eu ffeindio’n euog o fradwriaeth. Fe gawson nhw eu dedfrydu i gael eu crogi, eu diberfeddu a’u chwarteri.

Y tri arweinydd oedd y bobl olaf i gael eu dedfrydu i’r gosb hon ym Mhrydain. Ond, ar ôl i bobl eraill wrthwynebu’r gosb, cawson nhw eu halltudio i Awstralia am oes yn lle.

Ar ôl y terfysg, parhaodd mudiad y Siartwyr yng Nghasnewydd a’r cyffiniau, ond ni fu erioed mor gryf a bygythiol eto.

Ar ôl 1848, dirywiodd Siartiaeth fel mudiad. Parhaodd rhai ardaloedd i gefnogi Siartiaeth yn gryf, ond ni wnaeth llawer o bobl fynd i’w cyfarfod cenedlaethol olaf yn 1858.

Serch hyn, parhaodd effaith y mudiad am flynyddoedd i ddod.

Erbyn y 1850au, roedd Aelodau Seneddol wedi derbyn bod rhaid newid y system wleidyddol, ac fe gafodd deddfau diwygio eu pasio yn 1867 a 1884.

Er na chafodd unrhyw un o’r chwe phwynt yn Siarter y Bobl eu cyflawni yn ystod cyfnod y mudiad, erbyn hyn mae pump o’r chwech nôd wedi eu cyflawni (heblaw am etholiadau seneddol blynyddol).

Er bod nifer o Siartwyr blaenllaw yn credu mewn pleidleisiau i fenywod, nid oedd erioed yn rhan o agenda’r Siartwyr.

Pan gafodd Siarter y Bobl ei ddrafftio gyntaf, fe gafodd cymal ei gynnwys a oedd yn argymell ymestyn yr hawl i bleidleisio i ferched. Cafodd ei ddileu yn y pen draw gan fod rhai aelodau’n credu y byddai’r cam ‘radical’ yma yn atal dynion rhag cael y bleidlais.

Er hyn, roedd nifer enfawr o fenywod yn rhan o’r mudiad, er na fydden nhw’n derbyn y bleidlais pe bai’n llwyddiannus.

Yng Nghymru, arwyddodd dros fil o ferched Sir Fynwy y ddeiseb i’r Senedd yn 1839. Dros Brydain, roedd un o bob pump llofnod ar y ddeiseb gan fenywod.

Yn ne Cymru, datblygodd Siartiaeth fel mudiad teuluol ac roedd nifer o gyfarfodydd y Siartwyr yn haf 1839 yn rhai teuluol gydag awyrgylch carnifal.

Roedd Mary Brewer yn adnabyddus fel trefnydd Siartiaeth yng Nghasnewydd. Trefnodd Joan Williams, gwraig Zephaniah Williams, gyfarfodydd hefyd i fenywod yr ardal yn y Royal Oak ym Mlaina.

Ers yn gynnar yn yr 20fed ganrif, mae merched a dynion yn cael pleidleisio mewn etholiadau ym Mhrydain.

Dyma rai o’r cerrig milltir mwyaf nodedig wrth ehangu’r hawl i bleidleisio.